Ma`lumki, Tojikiston o`zining zamonaviy tarixida qonli fuqarolar urushiga guvoh bo`ldi. 1992-1997-yillarda bo`lib o`tgan bu mudhish davr haqida negadir ma`lumot topish qiyin. Tojik hukumati fuqarolar urushidan keyingi avlodni nima sababdandir urush tafsilotlaridan bexabar o`stirishga urinmoqda. Tarix kitoblarida ham bu davr haqida to`rt enlik gapdan boshqa narsani topolmaysiz. Xo`sh, bu davrda nima bo`lgan o`zi? Nima sababdan yaxlit bir millat 5 yildan oshiqroq vaqt mobaynida qonini to`kdi? Bunga nima turtki bergan edi? Biz bu savollarga fuqarolar urushi boshlanishidan oldingi davrdan javob topib ko`rishga harakat qilamiz.
20 asr dekolonizatsiya (kolonizatsiyaning parchalanishi) jarayonining ikki bosqichiga guvoh bo`ldi: Ikkinchi Jahon Urushi yakunlangandan keyin va ikkinchisi 1990-yillarda Sovuq Urush tugagandan so`ng. Har ikki bosqichda ham kolonial kuchlar ketgandan so`ng uchinchi dunyo mamlakatlarida etnik urushlar yuz berishi odat tusiga kirib qoldi. Tojikiston ham bundan mustasno emas.
Nega ba`zi vaqtlarda va hududlarda etnik o`zini anglash boshqalariga qaraganda kuchliroq bo`ladi degan savol doimo bahslarga sabab bo`lib kelgan. Ko`pchilik siyosatshunos va jamiyatshunos olimlar bu savolga tarixiy-ijtimoiy, masalan, sanoatlashtirish hamda modernizatsiya jarayoni tufayli deb javob beradilar. Sovuq Urush nihoyasiga yetar ekan ko`plab hududlarda etnik o`zini anglash jarayoni avj olib ketdi. Xuddi shunday o`z-o`zini anglash konsepsiyasi Birinchi Jahon Urushi yakunlangandan so`ng jahon siyosiy xaritasida yangi milliy davlatlar paydo bo`lishiga zamin yaratgan edi.
Tojikiston o`z mustaqilligini SSSR parchalanishi arafasida, 1991-yil 8-sentyabr kuni qo`lga kiritgan edi. Bu Tojikiston tarixidagi ilk o`zini mustaqil boshqaruvchi davlat bo`ldi. Biroq mustaqillikdan ko`p o`tmay Tojikiston yangi davlatning mo`rt ijtimoiy-iqtisodiy siyosati va tashqi kuchlar ta`siri tufayli noroziliklar to`lqini ostida qolib ketdi.
Fuqarolar urushining tamal toshi 1989-yildayoq qo`yib bo`lingan edi. O`sha yilning may oyida Tojikistonga armanlarning kelgani va ularga yangi uylar ajratilgani haqida mish-mishlar tarqaldi. 1989-yil yanvardagi kuchli zilzila natijasida Hisor tumanidagi minglab odamlar boshpanasiz qolishgan va tojik hukumati bu tabiiy ofat asoratlarini bartaraf etishda yetarlicha imkon topolmay qiynalayotgan edi. Tumanning Sharara qishlog`i 17 metrli tuproq bilan ko`milib qoldi, qishloqning butun 600 aholisi xalok bo`ldi. Ayni yilda Armanistonda ham 25,000 kishining umriga zomin bo`lgan zilzila ro`y bergan edi. Moskva minglab uysiz qolgan armanlarni boshpana bilan ta`minlash maqsadida ularni butun Sovet Ittifoqi bo`ylab tarqatib tashlash harakatiga tushib qoldi. Shu qatorida, ko`plab armanlar Tojikistonga ham evakuatsiya qilindi.
Non yetishmasligi, shahar transportining to`xatab qolganligi, kamiga armanlarni ko`chirilishi Dushanbe va boshqa shaharlarda isyonkor kayfiyatga sabab bo`ldi. Ishsiz, norozi yoshlar ko`cha bezorilariga aylana boshladilar, ular hukumat binolariga toshlar bilan xujum qilib turishni odat qildilar. Tumanlardan ham ishsiz aholi oqib kela boshladi. Ishchilar va askarlardan tuzilgan himoya guruhlari hukumatga bezorilarga qarshi kurashda yordam bera boshlashdi. Bezorilar Tojikiston Markaziy Qo`mitasini mamlakat boshqaruvi va iqtisodiyotni eplolmaslikda ayblardilar.
Keyinroq, saylovlardan bir necha kun oldin, ya`ni 1990-yil 11-14-fevral kunlari Dushanbe turli to`qnashuvlar, mayda bezoriliklar va o`g`riliklar guvohiga aylandi. Tojik Davlat Universiteti rektori Dodajon Ismailov, “Tojiklarni doimo xushmuomala va mehmondo`st xalq sifatida bilib kelishgan. Bu g`alayonlar Kavkazdan kelgan bir xovuch qochoqlar tufayli ko`tarilayotganligiga ishonish qiyin,” degan edi. Keyinroq u : “Olomon ortida qandaydir kuchlar turibdi va ular barcha harakatlarni boshqarishmoqda. Shubha yo`qki, bu shaxslar hokimiyatga shu yo`l bilan kelishmoqchi. Bu to`s-to`polonlar ayni Respublika Oliy Sovetiga saylovlar arafasida boshlangani esa fikrimni tasdiqlab turibdi. Ular qonuniy saylov jarayoniga halal berishmoqchi. Armanlar voqeasi shunchaki o`zlarini oqlash uchun o`ylab topilgan. Shahar Partiya Qo`mitasi Birinchi Kotibi D. Karimov bilan suhbatlashganimda, u, dushanbeliklar Armanistondagi zilzila tufayli ko`chirilgan qochoqlarni milliy mehmondo`stlik an`analariga monanad tarzda kutib olishgani hamda ularga boshpanalar berishganini tasdiqlagan edi,” deya o`z fikrini davom ettirgan edi.
Boshqa bir manbaada keltirilishicha, keyinchalik vatanlariga qaytgan arman qochoqlari Tojikistonda ro`y berayotgan voqealar Sumgait va Boku hodisalari bilan deyarli bir hil ssenariyda ekanligini ma`lum qilishgan. Qochoqlar, shuningdek, tojiklar armanlarga nisbatan doimo xushmuomala bo`lishgani va o`sha mash`um kunlarda ularni ekstremistlardan himoya qilishganini ta`kidlab o`tgandilar. Yana bu manbaada Ozarbayjon Xalq Fronti (OXF) vakillari fuqarolar urushi boshlanishi arafasida Tojikistonga kelib, xalq orasida anti-arman tashviqotlarini o`tkazganliklari borasida ham faktlar keltiriladi. OXF vakillari yoshlar o`rtasida pul va narkotik moddalar tarqatib, ularni millatchilikka (avvalo armanlarga qarshi) hamda Islomiy davlat qurishga da`vat qilishgan.
Yakov Royi shunday yozadi: “To`palonlar ortida ko`pchilikni tashkil qilgan o`rta qatlamdan foydalanib, hokimiyatga kelishni ko`zlagan kuchlar turishgan edi. Korrupsiya va jinoiy unsurlar millatchi guruh liderlari va radikal diniy rahnamolar bilan hamkorlikda harakat qilishdi. Shak-shubhasiz, anti-sotsialist, diniy-ekstremist va millatchi kayfiyatlar tojik jamiyatining eng katta kushandasi bo`ldi. O`sha paytdagi vaziyat o`ziga dushman deb bilgan Sovet aholisi orasida nifoq urug`ini sochishga harakat qiluvchi qurollangan afg`on muholifati aralashuvi tufayli yanada murakkablashib ketgan edi.”
Tojikistondagi ziddiyat ildizlari ham ichki va ham tashqi omillarga borib taqaladi. 28-aprel 1992-yilda Afg`onistondagi hokimiyat mujohiddinlar qo`liga o`tdi va atigi bir necha kundan so`ng, ya`ni 5-may kuni Tojikistonda fuqarolar urushi boshlanishiga ishora bergan ilk o`qlar otildi. Prezident Gvardiyasi a`zolari shu kuni Dushanbedan 20 km uzoqlikdagi Yavan va Leniniskiy qishloqlarida prezidentni qo`llash uchun Ko`lobdan Dushanbe tomon yo`l olgan tarafdorlar yo`lini to`sish uchun chiqqan mahalliy namoyishchilarga qarshi o`t ochishdi. Muholifatchilar, o`z navbatida prezident saroyi va televideniye nazoratini qo`lga olishdi. Ular qon to`kishni bas qilish va Leniniskiy-Yavanda prezident soqchilari tomonidan otilgan tinch namoyishchilar jasadlari muhrlangan video yozuvlarni milliy televideniye orqali xalqqa namoyish etib, adolatni tiklashni talab qilishdi. Tez orada Dushanbe bo`ylab muholifat va hukumat tarafdorlari o`rtasida ko`cha janglari boshlanib ketdi. Muholifat liderlari Nabiyev va Kenjayevlar o`g`irlanib, Milliy Xavfsizlik Qo`mitasi binosiga yashirib qo`yiolgani to`g`risida xabarlar tarqaldi. Muholifat prezident soqchilarini xarbiy kiyimda, tez yordam mashinasiga mingan holda, shahar bo`ylab terroristik aktlarni amalga oshirayotganlikda aybladi. Shu kuni tunda Dushanbega zirhli xarbiy texnika kiritildi va 5 yilga cho`zilgan fuqarolar urushi boshlanib ketdi.
