24-yanvar kuni Afrika Burniga safari davomida Turkiya prezidenti Rajab Tayyip Erdogan Jibutiga rasmiy tashrif uyushtirdi. Xabarlarga ko'ra, Jibuti prezidenti Ismoil Omar Gulleh bilan qo'shma matbuot anjumanida so'zlagan janob Erdogan o'z mamlakatining Yevropa Ittifoqi bilan kelgusidagi munosabatlari qay yo'sinda davom etishini ochiqlagan. Erdogan so'zlaridan iqtibos keltirilishicha, agar Yevropa Ittifoqi Turkiyaning a'zolik borasidagi so'rovini rad etishda davom etsa, u holda rasmiy Anqara o'z yo'l xaritasini Yevropasiz o'zi belgilaydi. Bundan tashqari Erdogan "agar Yevropa islomofobiyaga xayrihoh bo'lmasa, Turkiya so'rovini qabul qilishi lozim", deb ta'kidlab o'tgan. Bugungi maqolada Turkiyasiz Yevropani qanday geopolitik o'zgarishlar kutishi mumkinligi haqida so'z yuritishga harakat qilaman.
Asrlar davomida Kichik Osiyoning Yevropa uchun ahamiyati anchayin muhim bo'lib kelgan. Bu hududda Usmoniylar Imperiyasi tashkil topgandan so'ng esa, yangi davlat Yevropa uchun tahdid manbaiga aylanib bordi va bu holat Birinchi Jahon Urushining oxirgi kunlarigacha saqlanib qoldi. Birinchi Jahon Urushidan keyin qudratli davlatlar tomonidan parchalab tashlangan imperiyaning markaziy qismida qad rostlagan Turkiya Respublikasi Kamol Otaturk rahnamoligida g'arblashish jarayoniga kirib bordi. Endilikda yevropaliklarning azaliy dushmani bo'lmish Usmoniylarning avlodlari - turklar G'arbning yaqin ittifoqdoshiga aylana bordi. Turkiya G'arbga O'rta Sharq mintaqasidan kirib keladigan tahdidlarni to'xtatib qoluvchi davlat degan norasmiy maqomga ega bo'ldi. Shu sababli ushbu davlatda qanday kuchlarning hukumat tepasiga kelishi G'arb uchun juda muhim edi.
G'arbparast hukumatlarning birinchisi Mustafo Kamol Otaturk boshchiligida hokimiyat tepasiga keldi. Otaturk ortiq Usmoniylar Imperiyasini davom ettirishdan foyda yo'qligini anglab yetgan, imperiyani saqlab qolishga urinish g'olib kuchlar tomonidan faqatgina qattiqqo'l reaksiyaga sabab bo'lishini yaxshi tushunar edi. Tez orada Turkiyada dunyoviy avtoritar rejim o'rnatildi, butun hokimiyat shu rejimga markazlashtirildi. Din va boshqa mafkuraviy qarashlar ta'qib ostiga olinib, panturkizm orqali nafaqat Turkiyada yashayotgan millatlar, balki dunyodagi boshqa turkiy xalqlarni birlashtirishga urinishlar avj oldi. Bu qarashlar esa Yevropa manfaatlariga zid bo'lmay, g'arbona kayfiyatda olib borilar edi. Bu rejim Ikkinchi Jahon Urushi oxiriga qadar saqlanib qoldi.
Keyingi davr Turkiyaning demokratlashuvi bilan bog'liq bo'lsada, aslida anarxik tusda davom etdi. Ketma-ket davlat to'ntarishlari, hokimiyat uchun kurashlar Turkiyani parchalanib ketishi yoki inqirozga yuz tutishiga sabab bo'lmagan bo'lsada, bir-biriga raqib elita guruhlar shakllanishiga turtki berdi. Bunday guruhlardan eng asosiylari bo'lmish dunyoviylar va dinchilar o'rtasidagi hokimiyat uchun kurash 2002-yilda neo-islomistlar bo'lmish AKP partiyasining g'alabasi bilan yakunlandi. Erdogan boshchiligidagi AKP deyarli 13 yil davomida Turkiya davlatchiligi va tashqi siyosatida keskin o'zgarishlar qilishga ulgurdi. Erdoganning hozirgi siyosatini geografik jihatdan bo'lmasada, geopolitik ta'sir doirasi jihatdan Usmoniylar Imperiyasini qayta tiklashga urinish deb baholash mumkin va bunday siyosat Turkiya bilan Yevropaning munosabatlariga ham ta'sir etmay qo'ymaydi.
Turkiya 2005-yildan buyon Yevropa Ittifoqi a'zosiga aylanish uchun harakatlarni jadallashtirgan. Ittifoq a'zolari o'rtasida yakdillik va hamfikrlilikning yetarli darajada emasligi har doim Turkiya so'rovining rad etilishiga sabab bo'ladi. Bundan tashqari kurdlar, Shimoliy Kipr, aholisining asosiy qismi musulmon ekanligi va avtoritar boshqaruvga tayangan islomiy hukumat omillari Yevropani Turkiyaga nisbatan ishonchsiz munosabatda bo'lishiga olib kelayotgan bir vaqtda Arab Bahori tufayli O'rta Sharqda yuzaga kelgan parokandalikdan janob Erdogan mintaqada ta'sir doirasini qayta oshirib olish uchun foydalanishga harakat qilmoqda.
Bundan tashqari moliyaviy inqiroz tufayli kuchsizlanib qolgan Yevropa Ittifoqi ham Turkiyani ortiq o’ziga jalb qilmay qo’ygan. Yevropa deyarli o’n yil davomida Turkiyani rad etib kelar ekan, katta ambitsiyalarga ega Erdogan Sharqqa qarab yuz burmoqda.
Bir vaqtlar Zbignev Bjezenskiy : “Tasavvur qiling, bugungi Turkiya joylashgan geografik makonda Eron singari davlat shakllansa dunyo tartiboti qanday o’zgarib ketgan bo’lar edi,” degan edi. Putin kabi katta ko’lamdagi maqsadlarga ega Erdogan boshchiligidagi Anqara bilan aloqalarning sovuqlashishi esa Brussel uchun bir qancha geopolitik o’zgarishlar olib kelishi mumkin.
Bunday o’zgarishlardan birinchisi va asosiysi xavfsizlik masalasi bilan bog’liq. Birinchi Jahon Urushida geografik hududining katta qismidan mahrum bo’lgan va og’ir reparatsiyalarga mahkum qilingan turklar kuchli iqtisodiy qiyinchiliklarga yuz tutishadi. Britan va fransuz mandatlari ostidagi O’rta Sharq qaytadan turklar ta’siriga tushib qolmasligi uchun bu hududlarda arablashtirish siyosati jadallashtiriladi. Sharq bilan iqtisodiy aloqalar o’rnatish imkoniyatlarini yo’qotgan va dunyoviy qarashlarga ega Otaturk rahbarligidagi Turkiya Yevro-Atlantika iqtisodiy zonasining bir qismiga aylana boradi.
Lekin zum o’tmay jahonni larzaga solgan Buyuk Tushkunlik davri Turkiyaga ham og’ir zarba beradi. Turkiyada qashshoqlik va qoloqlik davri boshlanadi. Faqatgina qattiqqo’l rejim mamlakatni parokandalikdan saqlab qoladi.
Navbatdagi jahon urushida aralashib qolmaslikka muvaffaq bo’lgan turklarga nisbatan yevropaliklarning ishonchi hali sust edi. Lekin Turkiyani fashizm ta’siriga tushib qolishidan cho’chigan Ittifoqchi Kuchlar turklarni o’z bloklarida saqlab qolish uchun zo’r berib urinadilar.
Ikkinchi Jahon Urushi yakunlanib ulgurmasdan boshlanib ketgan Sovuq Urush va O’rta Sharq davlatlari (Suriya, Iroq, Eron va Misr)ning birin-ketin Sobiq Ittifoq ta’siriga tushib qolishi Turkiyaning G’arbiy Yevropa xavfsizligi oldidagi ahamiyatini yanada oshirib yuboradi. G’arbiy davlatlar o’zlari uchun paydo bo’lgan navbatdagi dushman – kommunizmni O’rta Sharqdan Turkiya orqali Janubiy-G’arbiy Yevropa, keyinchalik butun qit’aga tarqalib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun Anqarani NATOga qabul qiladilar. Natijada Turkiya NATO blokining eng chekka a’zosi va Yevropaning janubiy-g’arbdagi chegaralari himoyachisiga aylanadi.
Hozirgi kunda esa vaziyat tubdan o’zgargan va murakkablashgan. Erdogan o’z mamlakatini ortiq Yevropaning qorovuli sifatida ko’rishni istamaydi, balki Ittifoqning teng huquqli a’zosiga aylanishini xohlaydi.
Garchi kommunizm Yevropaga ortiq xavf solmasada, Arab Bahori tufayli anarxiya domiga botgan O’rta Sharq vaziyat Ittifoq uchun navbatdagi potensial tahdidga aylanib bormoqda. Bundan tashqari Erdogan hukumati oxirgi paytlarda o’zining radikal islomizmga nisbatan xayrihohligini ham yashirmayotir. Rasmiy Anqaraning Islomiy Davlat bilan yashirin aloqalarga ega ekanligi ishoniladi. O’tgan yilning avgust oyida Turkiya parlamenti hukumatdan ushbu masalaga rasmiy izoh talab qilganda, javob o’rniga faqat tahdid olgan edi.
Hozirda G’arbdan Islomiy Davlat foydasiga jang qilish uchun kelayotgan global jihodchilar Turkiya hududidan o’tishi sir emas. Shuningdek, turk rasmiylari qat’iyan rad qilishiga qaramay mustaqil kuzatuvchilar Suriya shimolida yaralangan Islomiy Davlat jangarilari Turkiyaning chegara shaharchalarida davolanayotgani to’g’risida xabarlar tarqatmoqdalar. Aniqroq qilib aytganda Turkiya O’rta Sharq uchun an’anaviy bo’lib qolgan bilvosita urush (proxy war)da yetakchilik qilmoqda. Tarixan, bunday urushlarda, asosan, Eron va Saudiya Arabistoni to’qnash kelishar edi. Hozirgi vaqtda butun Levantni islomiy davlat bayrog’i ostida birlashtirishni da’vo qilayotgan Islomiy Davlat yuqoridagi ikki raqibning o’zlariga qarshi chiqmoqda. Voqealarning bunday rivoji shuni ko’rsatadiki, azaldan G’arb va Sharq o’rtasidagi “Oltin Darvoza” deb ataluvchi Turkiya Yevropaga parokandalikni “eksport” qiluvchi portalga aylanishi mumkin.
2008-yildagi Gruziya-Rossiya urushidan so’ng Brussel va Moskva aloqalari sovuqligicha qolib kelmoqda. Ukraina Inqirozi ortin bu keskinlikning yanada ortishi Yevropaning Rossiyaga nisbatan energetik qaramligi masalasini yanada dolzarblashtirdi. Hozirda Yevropa uchun muqobil energiya manbaalariga ega bo’lish birlamchi hayotiy masala hisoblanadi. Vaziyatning bunday davom etishi Turkiyani yaqin kelajakda dunyodagi eng katta energetik hab (hub)ga aylantirishi mumkin.
Yevropa oxirgi o’n yillik ichida Sharqiy O’rta Yer havzasi va Iroqdagi ulkan uglevodorod zahiralariga yetish uchun harakat qilib kelmoqda. Agar loyihalar hayotga tadbiq etilsa, quvurlarning barchasi Turkiya hududidan o’tishiga to’g’ri keladi. Bundan tashqari Ozarbayjon gazini Yevropaga eltuvchi TANAP loyihasi ham Turkiyadan o’tadi va rasmiy Anqara ushbu loyihaga katta sarmoya tikkan.
Eng ahamiyatlisi, o’tgan yilning dekabr oyida Rossiya prezidenti Vladimir Putinning Turkiyaga tashrifi ortidan Yevropaga uzatiluvchi rus gazining Ukraina emas, balki aynan Turkiya hududidan o’tishi to’g’risidagi bitim bo’ldi. GazPROM Janubiy Oqim (South Stream) loyihasini bekor qilinganini rasman e’lon qilib, bundan keyingi energetik aloqalar faqat Turkiya orqali amalga oshirilishini ma’lum qildi.
Sharqiy O’rta Yer havzasidagi konlarni yaqin vaqtlar ichida o’zlashtirishga mintaqadagi notinch vaziyat halal berar ekan, Yevropa o’z iqtisodiyoti ehtiyoji uchun hanuz rus gaziga qaram bo’lib qolmoqda. Rossiya bilan aloqalarning taranglashishi va Turkiya bilan munosabatlarning sovuqlashishi energetika bo’lgan ehtiyojni qondirishni ikka karra mushkullashtiradi.
Qo’shimcha qilish mumkin, Turkiya Iroq Kurdistoni Regional Hukumati bilan aloqalarni mustahkamlab, Shimoliy Iroqning kurdlar nazorati ostida bo’lgan konlaridan qayta eksport qilish uchun neft olish ishlarini boshlab yuborgan. Katta ahamiyatga ega bo’lmasada, bu hol Yevropani energetik bo’hron davrida manipulyatsiya qilish uchun kichik instrument sifatida ishlatilishi mumkin.
Turkiya Sharq va Rossiya bilan faqat energetik yoki iqtisodiy jihatdan emas, balki siyosiy jihatdan ham yaqinlashib bormoqda.
O’tgan yili mamlakatdagi telechiqishlaridan birida Erdogan parokanda Yevropa Ittifoqidan ko’ra Shanghay Hamkorlik Tashkiloti qudratliroq va afzalroq ekanligini ta’kidlab o’tdi.
Garchi Anqara tomonidan rasman izohlanmagan bo’lsada, Rossiya boshchiligidagi Yevroosiyo Ittifoqiga Turkiyani ham jalb qilish haqida fikrlar (masalan, Nursulton Nazarboyev da’vati) yangradi.
Putinning dekabr tashrifi davomida esa ikki davlat o’rtasidagi savdo aylanmasi hajmi 2020-yilga qadar uch baravarga oshirilishi kelishib olingani xabar qilindi. Agar voqealar shu yo’sinda rivojlansa, yaqin vaqt ichida Yevropa Sharq bilan savdo aloqalarini olib borishda mushkulliklarga duch kelishi mumkin. Chunki Turkiya nafaqat energetika, balki Sharq bilan savdo tranzitida ham Yevropa uchun ko’prik vazifasini o’taydi. Strategik muhim Marmar dengizi, Dardanel va Bosfor bo’g’ozlari esa Turkiya nazorati ostida. Savdoda Turkiya hududini aylanib o’tish Yevropaga qimmatga tushadi.
Ko’rinib turibdiki, Turkiyaning Yevropa uchun strategik ahamiyati katta. O’z navbatida Yevropa ham Turkiya uchun muhim va yuqorida keltirilgan prognozlar pragmatik nuqtayi-nazar bilan qaralganda, amalga oshishi qiyin. Lekin Turkiya tarix guvohi bo’lgan qisqa muddatli, lekin katta ko’lam va ta’sirga ega ambitsiyalarni ma’qul ko’ruvchi avtoritar hukmdor boshqaruvi ostida ekan, voqealar rivoji yaqin kelajakda Brussel va Anqara munosabatlari taranglashishiga ishora qilmoqda.
Yevropa muqobil energiya manbaalariga taklif qilanayotgan Gretsiya-Kipr-Isroil suvosti quvurlari orqali yetib borgan taqdirda ham, Turkiya bilan aloqalarning yomonlashishi ham xavfsizlik ham geostrategik muammolarni keltirib chiqaradi.
