Afg'onistonda "kofirlar"ga qarshi "muqaddas urush" boshlangan davrdan buyon bu yerdagi islomiy kuchlarni ta'minlab kelayotgan boy arab davlatlari haqida ko'p gapirildi va yozildi. Bu "homiylar"ning hammasini yagona maqsad birlashtirib turadimi, ularning Afg'on muammosiga ta'siri qanchalik kabi savollar esa ko'pincha ochiq qoladi. Bugun biz doim umumiylashtirilib beriladigan ushbu "boy arab davlatlari"ni alohida ko'rib chiqishga harakat qilamiz va tahlilni Qatardan boshlaymiz.
Kichik bir yarimoroldagi shahar-davlatdan dunyodagi eng boy mamlakatlardan biriga aylangan Qatar oxirgi ikki o’n yillikda Fors ko’rfazi mintaqasi va O’rta Sharqda o’ziga xos o’rin egallashga muvaffaq bo’ldi. Uning o’ziga xosligini shundan ko’rish mumkinki, rasmiy Dohaning na ichki, na tashqi siyosatini muxtasar bir jumla bilan ta’riflab bo’lmaydi. Biror bir hudud, biror bir masala, biror bir ixtilofga Qatar xech qachon o’z e’tiborini davomiy qaratmagan. Uning tashqi siyosati doimo o’zgarishda va oldindan bashorat qilib bo’lmaydi. Shu jihatdan, Qatarning Afg’onistonga nisbatan siyosati ham.
Qatarning tashqi siyosatida Afg’onistonning tutgan o’rni va ahamiyatini bilish uchun, avvalo, Qatarning tashqi siyosatini anglab olish lozim. Zero, Afg’oniston masalasi Qatar tashqi siyosatining asosiy vektorlariga kirmaydi va, ayni paytda, bunday tugal xulosaga kelib ham bo’lmaydi.
Qatar islom aqidasi, madaniyati bilan bir vaqtda g’arbona qarashlarni ham o’ziga singdirgan alohida bir davlat. Mamlakat O’rta Sharqning boshqa konservativ jamiyatlaridan farqli o’laroq anchayin demokratik-liberal ruhda yashasa ham, ichki va tashqi siyosat mutlaq hukmron oila, aniqrog’i, amirning qo’lida to’plangan. Aynan monarx mamlakatning barcha hayotiy yo’nalishlarini belgilab beradi. Qatarning hozirgi tashqi siyosati sobiq amir Hamad bin Xalifa al-Tani tomonidan shakllantirilgan. Hamad bin Xalifa al-Tani 1995-yil iyunida o’z otasi Xalifa bin Hamad al-Tanini ag’darib, hokimiyatni egallagandan so’ng, mamlakatdagi o’sha davrgacha mavjud bo’lib kelgan muhitni tubdan o’zgartirdi, jumladan tashqi siyosatdagi yo’nalishlarni ham.
1971-yil Buyuk Britaniyadan rasman mustaqillikka erishgan Qatar amalda suveren davlatga aylana olmadi. Yangi davlat deyarli 20 yil davomida Saudiya Arabistonining norasmiy vassali sifatida ko’rib kelindi. Afg’onistonga Sobiq Ittifoqning hujumi ortidan Saudiya Arabistoni boshchiligida va AQSh hamkorligida mujohiddin harakatini Pokiston orqali moliyaviy-moddiy ta’minlash kampaniyasi boshlandi. Qatar ham “Oltin zanjir” deb nomlangan afg’on mujohiddinlari “homiylar”i qatoridan joy oldi. Biroq Afg’oniston masalasiga aralashish Qatarning “hayotiy ehtiyojlari” sababli bo’lmay, shunchaki, ar-Riyodning ta’siri edi.
Aynan Saudlar oilasining tobora Qatarni o’z ta’siriga olib borishi 1995-yildagi davlat to’ntarishiga sabab bo’ldi. Yangi amir Hamad bin Xalifa al-Tani mamlakatni mustaqil o’zanga solish uchun harakat boshladi. Biroq bu o’zan anglash qiyin bo’lgan maqsadlar ustiga qurilgan bo’lib, ko’plab bahslar va munozaralarga sabab bo’lib kelmoqda.
So’nggi 20 yil davomida shakllangan Qatar tashqi siyosatini 3 asosiy yo’nalishga ajratish mumkin:
1) Siyosiy islom;
2) Arab millatchiligi;
3) G’arbparastlik.
Bir-biriga zid bu uch yo’nalishning ikkisi Qatarning Afg’onistonga nisbatan siyosatida yaqqol ko’rinib turadi. Ular siyosiy islom va g’arbparastlikdir. Garchi 90-yillar o’rtasidan rasmiy Doha Afg’onistonga nisbatan mustaqil siyosat yurita boshlagan bo’lsada, bu yerdagi islomiy kuchlarni moliyaviy jihatdan ta’minlashni to’xtatmadi. Buning asosiy sababi siyosiy islom orqali islom dunyosida ta’siri va nufuzini oshirish bo’lsa, boshqa bir sababi al-Qoidani Saudiya Arabistoni tomonidan o’ziga qarshi instrument sifatida foydalanilishining oldini olishdir. Hamad bin Xalifa al-Tanining hokimiyatga kelishi ortidan Saudiya Arabistoni bilan munosabatlarning sovuqlashishi amirlik oilasida xavfsizlik yuzasidan havotirlarni keltirib chiqardi. Al-Tani oilasiga ko’ra, Saudlar tomonidan qo’llanib kelingan va Afg’onistonda mustahkam o’rnashib olgan al-Qoida Qatar uchun katta xavfga aylanishi mumkin edi (chunki Qatar Saudiya Arabistoni va al-Qoida asoslangan vahhobiylikdan farqli ravishda, vahhobiylik/Musulmonlar Birodarligi qorishmasidan foydalanadi. Musulmon Birodarligini esa, rasmiy ar-Riyod o’ziga tahdid sifatida ko’radi). Shu sababli amirlik oilasi o’z xavfsizligini ko’zlagan holda al-Qoidaga norasmiy boj to’lab keldi, ehtimolki, kelmoqda.
G’arb bilan Tolibon aloqalari taranglashgan 90-yillarning so’ngida Qatar ikki tomonlama muzokaralar uchun mezbon vazifasini zimmasiga oldi. Shu davrdan mintaqaviy va xalqaro ixtiloflarda vositachi rolini bajarish Qatarning yangi tashqi siyosatining asosiy yo’nalishiga aylana bordi.
“Niche diplomacy” yoki “o’z o’rnini topish diplomatiyasi” Hamad bin Xalifa al-Tani tomonidan 18 yil davomida olib borildi. Amir o’zining kichik davlati ahamiyatini dunyoga isbotlash uchun “yumshoq kuch” (soft power)dan faol foydalana boshladi. Afg’oniston barqarorligini ta’minlashda ishtirok etish Yaman, Sudan, Livan, Afrika Burni kabi hududlardagi ixtiloflarni tinch yo’l bilan hal etish amallaridan biri va birinchisi bo’ldi.
Biroq Afg’on urushi davrida Tolibonga qarshi kurash boshlagan AQShga o’z hududidan harbiy baza ochish taklifi bilan chiqqan Qatar hukumati rasmiy Doha tashqi siyosati labirintdek mujmal ekanini yana bir bor ko’rsatdi. Biroq Hamad bin Xalifa al-Tani Afg’onistonda Karzay hokimiyatga kelishi bilan Tolibon va yangi afg’on hukumati o’rtasida vositachilik qilishni boshlab yubordi. Ushbu vositachilikning natijasida 2013-yili Dohada Tolibonning mubohasalarga sabab bo’lgan vakolatxonasi ochildi. Ushbu vakolatxona ko’zlangan natijalarni bermagan bo’lsada, 2014-yilning may oyida Qatar rasmiylari AQSh va Tolibon o’rtasidagi maxbuslar ayirboshida vositachilik rolini o’tadi.
Garchi Afg’oniston Qatar tashqi siyosatida (o’z navbatida Afg’oniston taqdirida Qatar ham) markaziy o’rin egallamasada, Afg’on muammosini hal qilishdagi ishtirok Qatarning xalqaro maydondagi o’rni va ambitsiyalarini ochib beradi. Mintaqaviy va xalqaro muammolarda vositachi rolini o’tash 2008-yilda Hamed bin Xalifa al-Tani tomonidan e’lon qilingan “Qatar National Vision 2030” nomli 20 yilga mo’ljallangan milliy dasturda o’z aksini topgan. Dasturga ko’ra, Qatar “mintaqada Fors Ko’rfazi Kengashi, Arab Ligasi va Islom Konferensiyasi Tashkiloti doirasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy rolini oshirish hamda siyosiy tashabbuslar va insonparvarlik tamoyili orqali xalqaro tinchlik va barqarorlikka xissa qo’shish”da davom etadi.
Aslida Qatarning o’zgaruvchan va arab/islom dunyosida ajralib turuvchi ichki-tashqi siyosati uning geosiyosiy joylashuviga bog’liqdir. Qudratli qo’shnilar: Saudiya Arabistoni, Eron, BAA, Ummon tomonidan o’rab olingan va dunyodagi eng notinch mintaqada joylashgan hamda yagona oila tomonidan boshqariladigan mitti Qatar uchun xavfsizlik doimo birinchi o’rinda bo’lib kelgan.
O’z otasini ag’dargandan so’ng Hamed bin Xalifa al-Tani uchun bir qancha ichki va tashqi dushmanlar paydo bo’ldi. Bular o’z mavqeidan ajrab qolishdan cho’chigan ba’zi al-Tani oilasi a’zolari, Saudiya Arabistoni va uning qaramog’idagi al-Qoida hamda mintaqaga tobora demokratiya o’rnatish da’vosi bilan kirib kelayotgan G’arb davlatlari edi. Amir hokimiyat va oila qudratini saqlab qolish uchun yuqorida ta’kidlangan bir-biriga zid uch yo’nalish – siyosiy islom, arab millatchiligi va g’arbparastlikni qorishtirishga majbur bo’ldi. Afg’onistondagi al-Qoidaga boj to’lab kelayotgan al-Tani oilasi AQShga mintaqadagi eng yirik al-Ueyd harbiy bazasini berish orqali xavfsizlik yuzasidan xavotirlarini nisbatan yengillashtirdi.
Biroq global terrorga qarshi kurashda G’arb ittifoqchisiga aylanish Qatar uchun yetarli emas edi. Saudiya Arabistoni, Eron kabi mintaqadagi eng qudratli va eng konservativ davlatlardan farqli o’laroq, Qatar g’arbona insonparvarlik va demokratik tamoyillarni o’z tashqi siyosatiga asos qilib oldi. G’arbparastlik siyosati Qatarga nisbatan G’arb davlatlarining bosimini yengillashtirish bilan birga uning dunyodagi imidjini yaxshilashga va buning ortidan ko’plab investorlarni jalb qilishga yordam berar edi.
Qatarning ixtiloflarni hal qilishda xalqaro vositachi rolini bajarishga urinishi Afg’on muammosini hal etishda hozircha arzirli natija bermadi. Tolibon bilan Karzay hukumatini yarashtirishga urinish samarasiz yakun topdi va buning ortidan Dohadagi Tolibon vakolatxonasi yopildi.
Bundan tashqari 2013-yil iyunida Hamed bin Xalifa al-Tani hokimiyatni o’z ixtiyori bilan o’g’li Tamim bin Hamed al-Taniga topshirdi va Qatar tarixida yangi davr boshlandi. Garchi yosh amir otasi shakllantirgan tashqi siyosatni hozircha o’zgartirmagan bo’lsada, aynan shu davrdan Qatar tashqi siyosatida Afg’on masalasi o’z ahamiyatini deyarli yo’qotdi. Arab Bahorining boshlanishi, Misrda Musulmon Birodarlarining hokimiyatga kelishi, Suriyada global jihodning yangi bosqichi yuzaga kelishi, Islomiy Davlatning mintaqada yoyilishi Qatarning Afg’onistonga bo’lgan e’tiborini butunlay O’rta Sharq mintaqasi tomon burib yubordi. Shunday ekan, yaqin kelajakda Qatarning Afg’onistonda faol o’yinchi bo’lishini bashorat qilish qiyin. Lekin Qatar tashqi siyosati tarixan o’zgaruvchan ekanligi hisobga olinsa, bu bashorat yanada mujmal tus olishi mumkin.
