2001-yil 11-sentyabr voqealari radikal Islomizmning chalkash pozitsiyalarini ma'lum tomonga yo'naltirishga va "haqiqiy" dushmanni qayta aniqlaganini tasdiqladi. Ayniqsa voqealarning davom etishi bilan AQSh o'zining tashqi va ichki siyosatida Islom va Terrorizmni qorishtirishi, strategik maqsadlarni ko'zlagan holda Islomiy-Terrorizmni bahona qilib ishlatishi (Iroq urushi) va Sivilizatsiyalar to'qnashuvi nazariyasini kuchaytirib G'arb va Islom dunyosini bir biriga qarama qarshi qo'yishi oqibatida, Islomizm o'z pozitsiyasini G'arbga qarshi ishonch bilan yo'naltiradi.
Aynan Islomizmning Amerika va G'arbga qarshi "urush" ochishidan oldin uni tarixiga qisqacha nazar solsak, chunki Islomizmning asl ildizlari AQSh yoki G'arbga qarshi tarzda tug'ilmagan, balki bu mafkura Musulmon jamiyatlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolarning yechimsiz qoldirilishi va aholining o'zga jamiyatlarga nisbatan qoloqligini his qilishining oqibatidir. Mavzuga chuqurroq yondashsak.
Tarixga nazar
Islomning ilk tug'ilishi va konseptsiyasi hozirdagi musulmon jamiyatidan kuchli farq qiladi. Fundamental Islom uchun barcha musulmonlar turli millatlardan tashkil topgan bir e'tiqoddagi kishilar emas balki bir diniy millat - umma, sifatida shakllangan bo'lishlari va ularni birlashtirib tuyruvchi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy birlik - Xalifalik tuzumniga ega bo'lishlari lozim. Xalifalik tushunchasi esa Islomiy davlat sifatida emas balki tashqi - urush va boshqa dindagilar (kofirlar) dunyosidan saqlanib turuvchi tinchlik uyi (Dar al-Islam) deb hisoblanib, Islomni butun dunyoga haqiqiy din sifatida yoyuvchi kuch vazifasini bajarishi kerak bo'lgan. Bu esa o'z navbatida Xalifalikni to'htovsiz ravishda tashqi dunyo bilan urush olib borishga va bu holat butun dunyoni Islomlashtirishgacha davom ettirilishi kerakligini uqtirishga olib keldi. Demak xalifalik nafaqat Islomiy mamlakat emas, balki asl Islomni asrab turuvchi Musulmonlarning umumiy ittifoqi bo'lib ham xizmat qilgan.
Xalifalikka qilingan har bir hujum, bu Islomga qilingan hujum deb qaralgan. Shunday hujumlarning eng kattasi va Islom dunyosida Islomizmning tug'ilishiga sabab bo'lgan voqea bu Salib Yurishlaridir. Salib Yurishlari, garchi siyosiy va iqtisodiy maqsadlarni o'zida yashirgan bo'lsada, sirtdan qaralganda tola to'kisligicha diniy urush bo'lib, Katolik cherkovining Islom dunyosiga ochiqdan ochiq hujumi, Musulmon dunyosida "Kofirlarning" ularga dushman ekanligini to'laligicha tasdiqlagan birinchi taasurot bo'lgan.
Albatta Islomizmni tug'ilishi siyosiy va mafkuraviy ahamiyat kasb etishiga qaramasdan uning rivojlanishi va eng yuqori cho'qqisiga yetishida asosiy sabablar iqtisodiy-ijtimoiy ekanligini unutmasligimiz lozim. Agar tarixga nazar solsak Islom dunyosi va Musulmonlar jamiyatida hech bir davr Xalifalik davrlarichalik rivojlanish darajasiga yeta olmagan va ittifoqda bo'lmagan. Tarixda Xalifalik o'zining davriga nisbatan so'zsiz ravishda dunyoning eng kuchli davlatlari bo'lgan desak adashmaymiz. Bu rivojlanish nafaqat harbiy sohada, balki ayniqsa ilm-fan, madaniyat va iqtisodiy sohalarda eng yuqori darajalarga yetgan. G'arb, katolik cherkovi boshqaruvi ostida zulmatga sho'ng'igan bir paytda Musulmon dunyosida eski Yunon, Misr, Mesopotamiya va Fors sivilizatsiyalarining yutuqlarini o'rganish va riuvojlantirish avjiga chiqqan edi. Moliyaviy tizimda umumiy pul birligining yo'lga qo'yilishi, savdo-sotiqning rivojlanishi, birinchi Chek tizimning yaratilishi bu davlatning gullab yashnashiga sabab bo'ldi. Islomizmni kuchayishini tushunish uchun o'sha davrdagi Xalifalikdagi ahvol bilan hozirgi Islom dunyosini iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishidagi oqsoqlikni solishtirishni o'zi kifoyadir.
Hozirda deyarli barcha Xalifalik ostida bo'lgan mamlakatlarda iqtisodiy vaziyatlar dunyoning o'rtacha iqtisodiy ko'rsatkichidan pastda joylashgan bo'lib, uning ustiga yangi globallashgan zamonaviy dunyoda bu mamlakatlarning siyosiy o'rni juda ham kichikdir. Boshqa dunyoning katta sivilizatsiyalaridan farqli o'laroq, Islom sivilizatsiyasi o'zining markazlashgan davlatidan va imperiyasidan mosuvodir. Oxirgi Xalifalik bo'lmish Usmoniylar Imperiyasining merosxo'ri Turkiya o'zining dunyoviy tizimi va G'arb davlatlari bilan yaqin ittifoqdoshligi (NATOga a'zolik) bilan qaysidir ma'noda Islom dunyosiga hiyonat qildi, Xalifalikning tarixiy ildizi bo'lmish Saudiya Arabistoni esa o'zining Islomiy emas balki eng avvalo Arab davlati deya ko'radi (Eslatib o'taman, hozirgi kunda Musulmonlarning 80%i Arab bo'lmagan xalqlardir) va u ham o'z navbatida Musulmon dunyosidan ko'ra G'arb dunyosiga yaqinroq ittifoqchidir, bu holat boshqa Fors ko'rfazi mamlakatlariga ham tegishlidir (2005-yildan beri Iroqdagi hukumatga ham). Xalifalikning madaniy tayanchi bo'lgan Fors sivilizatsiyasi esa Musulmon dunyosining atigi 10% aholisini tashkil qiluvchi Shia mazhabining qo'rg'oni sifatida o'zining Islomiy davlatiga asos soldi. Qisqa qilib aytganda Arab dunyosidan ajralish uchun Fors dunyosi o'zi uchun yangi o'zlikni ya'ni shialikni asos qilb oldi.
Ko'rib turganimizdek bu siyosiy bo'linish va "yo'l boshlovchi va qo'riqlovchi" kuchni yo'qligi Musulmonlarda unutilganlik hissiyotini uyg'otdi. Hozirgi kundagi hech qanday davlat yoki tashqi kuchlarning to'laligicha tashkilotchiligisiz "Avtonom Jihodlarning" paydo bo'lishi hayratlanarli holat emas. Demak Islomizmning paydo bo'lishidagi birinchi sabab bu "Yakkalanish" va "Tashlab qo'yilganlik" hissiyotlaridir.
Islomizmdagi ikkinchi asos bu "Begonalik" bo'lib Islom dunyosining tashqi kuchlar tomonidan bosib olinishi va ekspulatatsiya qilinishi Islomistlaga boshqa xalqlarni abadiy dushman sifatida ko'rishga asos bo'lgan. Radikal Islomizm uchun barcha Xalifalarning yemirilishi (ayniqsa Usmoniylar Imperiyasini) tashqaridan kelgan "kofirlarning" hujumi va fitnalarining oqibati deb qaraladi.
XV-asrda "Buyuk Geografik Kashfiyotlarning" amalga oshirilishi bilan G'arb dunyosining iqtisodiy va harbiy ustunligi borgan sari orta boshladi. Ayniqsa Katolik cherkovining konservatorligiga qarshi kurash va cherkovdagi reformalarning amalga oshirilishi, Angliyani o'zining Katolik cherkovi boshqaruvidan holi deb e'lon qilishi va protestanizmning shiddatli ravishda yoyilishi oqibatida Yevropa diniy zulmatdan chiqib, siyosiy ustunlik sari asta sekin qadamlarni qo'ya boshladi. Ayniqsa Osiyoga va Amerikaga dengiz yo'llarini ochilishi bilan, Yevropa borgan sari Islom dunyosidan iqtisodiy mustaqil bo'lib bordi. O'z navbatida bu holat Yaqin Sharqdagi va Markaziy Osiyodagi savdo yo'llaridagi faoliyatlarni sezilarli darajada pasaytirdi, asta sekinlik bilan Buyu Ipak Yo'li o'z ahamiyatini yo'qota boshladi. O'rta Osiyodagi va Rossiyadagi mo'g'ul davlatlarini tarqoqligi tufayli bu hududlarda Islom yakkalanib tobora o'z tarixiy ildizlaridan uzoqlashib bordi. Bunga Eronning Safaviylar tomonidan shialikka asoslangan davlatni barpo etishi oqibatida Erondan G'arbda bo'lgan barcha hududlarni Sunniy dunyosining boshqa hududlaridan ajralib qolishi ham kelib qo'shiladi. Eron ikki tomon o'rtasida ko'prik rolini o'ynash o'rniga ko'proq kechib bo'lmas to'siqqa aylandi. O'rta Osiyolik xonlarning Hajga boruvchi aholining Rossiya hududidan o'tishi uchun Rus imperatorlaridan ruxsat so'rashlari Eronning naqadar bu mavzuda yopiqligini bilish uchun kifoyadir. O'z navbatida Rossiya G'arb dunyosidan ajralgan holda o'zining Provaslavlikning merosxo'ri sifatida imperiyani sharqqa qarab yoyilishini ta'minlab bordi.
Bulardan tashqari Usmoniylar Imperiyasining ichkarisidagi Turk-Arab raqobati ham bu imperiyani mustahkamligiga shikast yetkazib turdi. Usmoniy xalifalar Arab dunyosini urush yo'li bilan bosib olishdan tashqari, Arablarning mahalliy hokimlariga kam ishonch bildirib ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lganlar, bu esa o'z navbatida Panarabizmni mustahkamlanib borishiga sabab bo'ldi. Xalifalikning ohirgi yillarida Arablarning Britaniyaliklarga Ittifoqchi va Usmoniylarga (Xalifalarga) qarshi harakatlari bu holatning oqibatlaridan biridir.
Bu bo'linishlar va savdo-sotiqning pasayishi Islom dunyosini tobora Millatlarga ajralishishiga, iqtisodiy ahvolni yomonlashishiga olib keldi, ohir oqibat Islom dunyosi chet el mustamlakachilari uchun oson o'ljaga aylandi. XX-asrdagi 1-Jahon urushidan so'ng ohirgi Xalifalikning qulashi Musulmon dunyosini, dunyo ishlarida Islom nomi bilan ish olib borishdan mahrum qildi. Islom dunyosi millatlarga asoslangan mamlakatlarga bo'linib ketdi, albatta bu davlatlarning ko'pchiligi tashqi kuchlarning mustamlakalaridan iborat edi. Lekin bu kritik holat 2-Jahon urushidan keyin dunyoning ikki qutbga bo'linishi o'qibatida Islom dunyosida yangi bo'linishlar bilan davom etdi.
"Sovuq Urush"ning boshlanishi bilan Islom dunyosida Kommunistik va G'arb dunyosi manfaatlariga bo'linish yaqqol kuzatildi. Bir tomonda Saudiya Arabistoni va Pokiston AQShning eng ishonchli ittifoqchisiga aylangan bo'lsa boshqa tomonda Suriya va Misr kabi davlatlar Sovet Ittifoqining Yaqin Sharqdagi ishonchli hamkorlariga aylandilar. Bundan tashqari O'rta Osiyo, Uyg'uriston va Kavkazdagi Musulmon xalqlarni kommunist mamlakatning teng huquqli fuqarolariga aylanishi ularning Islom dunyosidan to'laligicha ajralishiga olib keldi. Bu holat 1979-yilgacha davom etadi.
Islomizmning "yo'naltirilishi"
1979-yil Islomizmning qayta tug'ilishida muhim sana hisoblanadi. Shu davrgacha Falastindagi yoki Misrdagi urushlar Anti-Imperialistik ahamiyatga ega bo'lgan bo'lsa, endilikda Islomiy siyosat ochiqdan ochiq mafkura sifatida o'z o'rnini talab qila boshladi. Aynan 1979-yilda dunyodagi siyosiy o'zgarishlarda Islomning sahnaga kelganini ta'kidlash lozim, bu holat Erondagi revolyutsiyadan tortib Saudiya Arabistonidagi Al-Haram masjidini garovga olinishiga ham tegishlidir.
Yaqin Sharqda Isroil hukumatining tobora kuchayishi bilan va ayniqsa "Olti kunlik" urushdan so'ng, Arab dunyosida G'arb dunyosiga qarshi noroziliklar kuchaya bordi. Saudiya Arabistonida Ka'ba joylashgan masjidni bir guruh qurollangan talabalar tomonidan garovga olinishi va uni ozod qilinishida Fransuz maxsus qo'shinlarini ishlatilishi (Eslatib o'tamiz Makka shahriga Musulmonlardan tashqari hech qanday din vakillari kiritilishi mumkin emas) Musulmon dunyosida katta norozilikni keltirib chiqardi. Uni ustiga Eronda Homeniyining bu fitnani AQSh tomonidan uyushtirilganligini e'lon qilishi noroziliklarni yanada kuchaytirdi. Pokiston va Livanda AQShning elchixonalariga radikal islomistlar tomonidan o't qo'yilib butunlay kuli ko'kka sovuriladi.
Sovet Isttifoqining Afg'onistonga intervensiyasi ham AQSh uchun, ham Arab mamlakatlari uchun juda qo'l keladi. AQSh bu "Jihoddan" ikki strategik maqsadni ko'zlagan edi. Birinchisi Sovet Ittifoqi uchun Afg'onistonda ayanchli "Vetnam" holatini yaratish, ikkinchi Erondagi Islomiy inqilob ta'siri ostida butun dunyoda Islomiy qo'zg'alishning yoylishini oldini olish maqsadida Islom dunyosi e'tiborini boshqa masalaga yo'naltirish. Bu ikki maqsad ham to'laligicha amalga oshdi. 1989-yilda Qizil Armiya Afg'onistonni tashlab chiqadi, bu holat o'z navbatida Kommunistik tizimning emirilishi, Berlin devorini qulashi va Sovet Ittifoqining parchalanishida ham katta rol o'ynaydi.
Eronga kelsak u o'zining Islomiy revolyutsiyasini chetga eksport qilishni uddasidan chiqa olmaydi (Janubiy Livandagi Hezbolla bundan istisno). Eronning asosiy ko'zlagan mamlakati bo'lmish Iroq uning eng xavfli dushmaniga aylanib, u bilan bo'lgan 8-yillik urush Eronni sillasini quritadi va ikki davlat munosabatlarini uzoq yillarga muzlatib qo'yadi.
G'arb mamlakatlari bilan ittifoqdosh bo'lgan Musulmon mamlakatlari uchun Afg'oniston Islomiy radikalizmni "eksport" qilish uchun katta imkoniyat yaratadi. Amerika tomonidan "Yovuz Imperiyaga" va "xudosizlar" bosqiniga qarshi Jihod propogandasi barcha Musulmon mamlakatlaridagi norozilik kayfiyatida bo'lgan aholi uchun nihoyat "Kofirlarga qarshi" qurol bilan kurashish imkoniyatini yaratgan edi. Mag'rib va Mashriqdan kelgan minglab ko'ngillilar Afg'onistondagi Sovet qo'shinlariga qarshi "Muqaddas urushga" kelib qo'shiladilar.
Bunday ajoyib geostrategik taktika AQSh uchun hech qanday havfga ega emas edi. AQSh rejasi bo'yicha Sovet Ittifoqi butunlay mag'lubiyatga uchragandan so'ng Jihodchilarni moliyalashtirishni to'htatish ularni yo'q bo'lishiga olib kelishi kerak edi. Lekin AQShning Jihod mafkurasini instrument sifatida ishlatilishi bir paytning o'zida Islom dunyosiga yangi umidlarni bahsh etgan edi, jumladan Xalifalikni qayta qurish ambitsiyasini. Shunday qilib AQShning navbatdagi be'tiborligi natijasida makon va markazga ega bo'lmagan xavfli dushman yuzaga keldi va bunday biryoqlama strategiya bahosini AQSh 2001 yil 11-sentyabr voqealari va Afg'on, Iroq urushlari davomida to'lashga majbur bo'ladi va hozirgi kunda ham to'lashda davom etmoqda.
Islomiy radikal guruhlarning Sovet Ittifoqiga qarshi Jihodidan AQShga qarshi Jihodchilarga aylanish jarayoni o'ta murakkabdir. Bu o'z vaqtida ham Islom doktrinasi ham mamlakatlar geostrategiyasi bilan uzviy bog'liq bo'lib, bu jarayonda maxfiy xizmatlar asosiy vositachilik rolini o'ynaganlar. Albatta bu bilan bog'liq ma'lumotlarga ega bo'lish qiyin masala, lekin so'ngi paytlarda matbuotda omma e'tiboriga havola qilingan ma'lumotlarga tayangan holda holis tahlil olib borishning imkoni mavjuddir.
Bugun biz siz bilan Islomizmning shakllanishi va uning Afg'on urushigacha bo'lgan bosib o'tgan davrini ko'rib chiqdik, keyingi maqolamizda Islomizmning qanday qilib Anti-Kommunizmdan Anti-Amerikanizmga aylanishini ko'rib chiqamiz.
