Dunyoda ko`plab etnik, diniy va siyosiy ziddiyatlar bo`lib o`tgan hamda hali ham davom etmoqda. Bu ziddiyatlardan ba`zilari ma`lum vaqt davom etgan, keyinchalik muammoga yechim topilgan. Lekin shunday ziddiyatlar borki, ular uzoq vaqtdan beri davom etib keladi, ularga biror muqobil yechim topilmagan va ular bir davlat darajasidan mintaqaviy darajagacha ko`tarilib ketgan. Shunday muammolardan biri - Kurdlar Muammosidir.
Kurdlar dunyodagi eng katta o`z davlatiga ega bo`lmagan etnik guruhdir. Tahminan, 30 million kurdlar Turkiya, Iroq, Suriya va Armanistonni o`z ichiga olgan geografik kenglikda yashashaydilar. Ular Turkiya aholisining 18 % ini, Iroq aholisining 15-20 % ini tashkil qilishib, O`rta Sharq mintaqasida arablar va forslardan keyingi uchinchi katta etnik guruh hisoblanadilar. Kurdlar Islom dinining sunniy mazhabiga e`tiqod qilib, o`z tili va madaniyatiga egalar. Ular yashaydigan Turkiya, Armaniston, Eron, Iroq va Suriyadagi hudud Kurdiston yoki Kurdlar Yeri deb ataladi. Janubiy-G`arbiy Osiyodagi arablarga o`xshamagan holda,Kurdlar Hind-Yevropa tillari oilasining Fors tarmog`iga kiruvchi alohida kurd tilida so`zlashadilar. Zamonaviy kurdlar ikki katta guruhga bo`linishadi: Kurmanji guruhi va Gurani guruhi. Bu guruhlar lahjalarga qarab ajratilgan. Eng kattasi Kurmanji guruhi bo`lib, hozirgi kurdlarning ¾ qimi shu guruhga mansub.
Iroq, Suriya va Quvayt kabi davlatlar tuzilishiga asos bo`lgan 1920-yildagi Sevr shartnomasi mintaqada alohida Kurdlar davlatini tashkil qilishni ham ko`zlagan edi. Biroq Kamol Otaturk tomonidan Turk monarxiyasi qulatilgandan so`ng,Turkiya, Iroq va Eron xech qanday Kurd respublikasini e`tirof etmaslik to`g`risida kelishib oldilar.
Turk hukumati nazorati ostida kurdlar ko`plab ajratishlarga duch keldilar. Kurdlarning tili, shaharlarda milliy libosda yurishlari taqiqlab qo`yildi. Hukumat aholi sonini oshirish maqsadida kurdlarni tog`li rayonlarga ko`chirib yubora boshladi.
Iroqda ham kurdlar huddi shunday repressiyaga duch kelishdi. 1980-1988-yillardagi Eron-Iroq urushida kurdlar Eronni qo`llab quvvatlaganliklari uchun Saddam Husayn o`ch olish maqsadida kurd qishloqlarini qirg`in qildi, aholisini kimyoviy qurollar bilan o`ldirdi. Ko`rfaz Urushidan so`ng bosh ko`targan kurdlar Iroq armiyasi tomonidan tor-mor etildi. Natijada 2 million kurd Eronga qochib o`tdi. Ayni paytda ham kurdlarning o`z davlatlarini tuzishdagi harakatlari so`nmagan.
Kurdistonning qisqacha tarixi
Har bir muammoning tag ma`nosini tushunib yetish uchun uning tarixiga murojaat qilish zarur. Kurd muammosi ham bundan mustasno emas. Quyida hozirda bu mintaqada kechayotgan geosiyosiy jarayonlarni tarixiy ildizlariga murojaat qilamiz.
Kurdlar haqida gap borar ekan ular o`zi aslida kim degan savol hayolga keladi. Tarixchilarning fikricha, ular Hind-Yevropa qavmining Fors tarmog`iga mansubdirlar. Qadim zamonlarda Eron va Yefratiya oralig`ida joylashgan tog`li hududlarda Mitanni, Kassitlar qirolliklari navbati bilan xukmronlik qilishgan. Miloddan avvalgi 612-yilda kurdlarning ajdodlari bo`lmish medelar qudratli Ossuriya podsholigini yengib, butun Eron va Anatoliya hududida yangi imperiyaga asos soladilar.
Medelarning hukmronligi atigi bir asrga cho`ziladi, lekin ularning dini va sivilizatsiyasi Aleksandr Makedonskiy kelgunga qadar Eronda saqlanib qoladi. Huddi shu davrdan to Islomning tug`ilishiga bo`lgan vaqt mobaynida kurdlarning taqdiri Eronni navbatma-navbat boshqargan yirik imperiyalar: Saljuqiylar, Parfiya va Sosoniylarga bog`liq bo`lib qoladi.
Arab Xalifaligida Abu Muslimning qo`zg`olonlari boshlangandan so`ng norozi bo`lgan kurdlar islomni qabul qilishdan bosh torta boshlaydilar. Ularning noroziligi bir asr davom etadi. Arablar kurdlarni islomga o`tkazish uchun haq qanday usulni qo`llab ko`radilar. Masalan, xalifa Umayyaning onasi Marvon Hokim kurd bo`lgan edi.
Arab Xalifaligi kuchsizlanishi bilan, IX asrning o`rtalaridan kurdlar siyosiy hayotda faollasha boshlaydilar. 837-yilda Rozegit nomli kurd yo`lboshchilaridan biri Van ko`li bo`yida Ahlat nomli vassallikni tashkil qiladi. Garchi Ahlat rasman xalifalikning vassali sanalsada, amalda u deyarli mustaqil faoliyat olib borgan. Bu kurdlarning ilk davlati edi.
X asrning ikkinchi yarmida Kurdiston 4 yirik kurd sulolari tomonidan bo`lib olinadi. Bular - shimolda Shaddadidlar (951-1174), sharqda Hasanvohidlar (959-1015) va Banu Annaz (990-1116), g`arbda Diyorbakir Marvonidlari (990-1116). Bu sulolalardan qaysi biridir agarda Markaziy Osiyodan ko`chmanchi qabilalar bostirib kelmaganda butun kurdlarni birlashtirib, yagona kurd davlatini tuzishi mumkin edi. Eronni bosib olib, Bag`dodni siqib qo`ygan Saljuqiylar kurd sulolalarini birma-birbo`ysundirishadi. Tahminan, 1150-yilda Sulton Sanjar Kurdistonda alohida viloyat tashkil qiladi.
Saljuqiylarning qulashidan 12 yil o`tib mashhur Salohiddin tomonidan asos solingan kurdlar sulolasi - Ayyubiylar (1169-1250) to 13-asrdagi Mo`g`ullar bosqiniga qadar musulmon dunyosida yetakchilikni o`z qo`liga oladi. Yevropalik salibchilarga qarshi kurashlari bilan nom qozongan Salohiddinning imperiyasi butun Kurdiston, Suriya, Misr va Yamanni o`zida birlashtirilgan edi.
15-asrning yarmida kurdlar Turk-Mo`g`ullardan qutiladi. Kurd viloyati avtonomligini saqlab qoladi, lekin u amalda mayda sulolar orasida bo`linib ketgandi.
16-asrning boshlarida Kurdiston Usmoniylar va Eron o`rtasidagi asosiy raqobat maydoniga aylanadi. Ikki buyuk davlat iskanjasiga tushib qolgan Kurdiston, tabiiyki, siyosiy jihatdan tarqoq holga kelib qoladi, birlashishga imkon qolmaydi. 1514-yilda Usmoniylar Eronning ustidan kichik g`alaba qozonishadi, lekin forslar hali to`liq mag`lub etilmagandi. Shu sababli Turkiya Eron chegarasiga doimo xavfsirab qarardi. Shunday vaqtda nufuzli kurdlardan bo`lgan Idrissi Bitlissi turk sultoniga kurd zodagonlarining barcha xuquqlari, imtiyozlarini qayta tiklash, o`z davlatlarini tuzishga izn berish berishni so`rab, buning evaziga mobodo Eron Usmoniylarga qarshi urush ochgudek bo`lsa, kurdlar Turkiya chegaralarini muhofaza etishlarini taklif qiladi. Sulton Salim Bitlissining taklifini qabul qilib, sodiqligiga ishonishi uchun barcha kurd zodagonlari bilan ko`rishib chiqadi. Shu tariqa Turkiya va Kurdiston ittifoqchilarga aylanadilar.
Bu kelishuv tufayli Kurdiston deyarli 3 asr davomida tinch yashaydi. Usmoniylarning Kurdistonda bir qancha garnizonlari bo`lishiga qaramay, hududning asosiy qismi kurdlar tomonidan boshqarilar edi. Bu vaqtda Kurdistonda 17 ta knyazlik mavjud bo`lib, hammasi nasldan-naslga qolardi. Vaqti-vaqti bilan markaziy hokimiyat bu knyazliklar ishiga aralashib turishiga qaramay kurdlar va Usmonlilar XIX asrning boshlarigacha tinch-totuvlikda yashadilar. Turkiya uchun kurdlar Eronga qarshi qalqon edi, ularga ishongan Usmoniylar boshqa frontlarda xotirjam jang qilardilar. Kurdlar mamlakatni deyarli mustaqil boshqarardilar. Mamlakat siyosiy jihatdan bo`linib ketgan bo`lsa ham, huddi shu davrdagi 350 ta avtonom davlatga bo`linib ketgan Germaniyaga solishtirganda Kurdistonning siyosiy holati ancha yaxshiroq edi.
Har bir kurd zodagoni o`zining davlati avlodlari qo`lida abadiy qolishiga ishonar edi. Buyuk Fransuz Inqilobidan bir asr oldin, 1675-yilda kurd shoiri Ahmadi Xon barcha kurd zodagonlarini yagona davlat tuzishga chaqirdi. Uning da`vati e`tiborsiz qolib ketdi. Har bir zodagonni faqat o`z sulolasi tashvishi qiziqtirardi.
Milliy davlat Fransuz davlatining asosiy g`oyasiga aylandi. Germaniyada keng dunyoqarashli kishilar barcha kichik knyazliklar yagona milliy davlatga birlashishini xohlashardi. Pan-germanizm, pan-slavyanizm va pan-turkizm kabi boshqa milliy harakatlarni ham uyg`onishiga turtki berdi. Bu g`oyalar keyinchalik, 1830-1839-yillarda Kurdistondagi Rovanduz hokimi Mir Muhammadni yagona Kurd davlati uchun kurashishga ilhomlantirdi.
Bu davrgacha kurd zodagonlarining mustaqilligiga deyarli dahl bo`lmagan, ular shunchaki Sultonga boj to`lab kelishardi. Kurd zodagonlari o`z boshqaruvlaridan qoniqishar va shu sababli ular Kurdistonni yagona davlatga birlashtirishga urinib ham ko`rishmagandi. Lekin XIX asrning boshida vaziyat boshqacha tus oldi, Usmoniylar Imperiyasi ularning ichki ishiga aralashishni boshlab, Kurdistonning avtonomiya maqomini tugatishga urinishdi.
Kurdistonning birlashishi va to`la mustaqil bo`lishiga harakatlar davri xuddi shu XIX asrning birinchi yarmidan boshlanadi. Yevropadagi kuchlardan ko`mak olgan Usmonlilar qo`shini kurdlarga qarshi kurash boshlaydi. 1847-yilda so`ngi mustaqil kurd knyazligi bo`lmish Bohtan qulatiladi.
1847-1881-yilgacha Kurdiston tarixi ozodlik harakatlari bilan o`tadi. Bu harakatlar ko`pincha mahalliy yo`lboshchilar, diniy rahnamolar tomonidan boshlanar edi. Bunday harakatlarni Ikkinchi Jahon Urushigacha kuzatish mumkin, lekin ularning hammasi Imperiya tomonidan qattiqqo`llik bilan bostiriladi.
Bu harakatlarning muvaffaqiyatga erishmaganligining sabablari turlicha: yetakchilarning yo`qligi, zodagonlar orasidagi egoistik kayfiyat, tashqi kuchlarning aralishuvi va boshqalar.
Shu tariqa kurd jamiyati bo`lingan, yetakchisiz, kelajak uchun biror rejasiz I Jahon Urushiga yetib keldi. 1915-yildagi Fransuz-Ingliz yashirin kelishuvlariga ko`ra Kurdiston urushdan keyin bo`lib tashlanishi kerak edi. Kurdlarning o`zi shunday ham g`oyaviy jihatdan bo`linib ketgandilar. Turkiyaning pan-islomizm va pan-turkizm g`oyalari asoratiga tushib qolgan kurdlarning ba`zilari yashab qolishning yagona yo`li Usmonlilar tarkibida qolishdir desa, boshqalari ularni batamom inkor qilib, Fransuz Inqilobi va Qo`shma shtatlardan ilhom olgan holda, Kurdistonning mutlaq mustaqilligi uchun kurashish zarur, deb da`vo qilishardi.
1918-yilda Germaniya tomonida jang qilgan Turkiya Ittifoqdosh Kuchlar tomonidan mag`lub etilgan so`ng, mustaqillik tarafdorlari Kurd davlatini tuzish talabi bilan Versal Konferensiyasiga delegatsiya yuborishdi.
Kurdlarning bu talabi xalqaro hamjamiyat tomonidan hisobga olindi. 1920-yilning 10-avgustida Fransiya, AQSH, Buyuk Britaniya va Turkiya tomonidan imzolangan Sevr shartnomasining 111-bo`limiga Kurdiston hududida mustaqil Kurd davlati tuzsih borasida moddal (62-64)lar qo`shildi. Lekin keyinchalik shartnomaning o`zi kabi bu bo`lim ham e`tibordan chetda qoldi.
Bu vaqtga kelib kurd jamiyatida kuchli ta`sirga ega, asosan diniy rahnamolar tomonidan boshqariladigan kurd harakatining an`naviy qanoti faollashadi. Bu harakat rahnamolari "xristian balosi"dan ehtiyot bo`lishga va musulmon hududlarda tashqi kuchlar ta`siridan holi bo`lgan "Turklar va Kurdlarning mustaqil davlati"ni tuzishga da`vat eta boshlashadi. Ayni damda Turkiya o`z harakatini kuchaytirgan Mustafo Kamol bu da`vatga e`tabor qaratadi va Anatoliyani okkupatsiya qilgan xristianlarga qarshi kurashda ko`mak so`rab Kurdistonga keladi. E`tiborga loyiq narsa shuki, Turkiyaning mustaqillik kurashidagi ilk kuchlar Kurdistondan kelgan askarlar edi.
1922-yildagi yunonlar ustidan qozonilgan g`alabadan so`ng Mustafo Kamol Turk va Kurd davlatini tuzishda bergan va`dasini davom ettiradi. Yunon-turk sulhi imzolangan Luzanna Konferensiyasida Turkiya delegatsiyasi yagona Turk va Kurd millati nomidan nutq irod qilgandi. 1923-yil 24-iyulda kamolchilar hukumati va Ittifoqchi Kuchlar o`rtasida yangi bitim imzolanadi Bu bitim Sevr shartnomasini bekor qilib, Kurdistonning katta qismini yangi Turk davlatiga qo`shib yuborishni ko`zlagan edi. bundan oldinroq, 1921-yil 20-oktyabrda imzolangan fransuz-turk bitimi Jazira va Kurd-Dog` kabi Kurdiston hududlarini Fransiya mandati ostida bo`lgan Suriyaga qo`shib yuborgan edi. Katta qismi kurd yetakchilaridan biri bo`lgan Simko boshqaruvi ostidagi Eron Kurdistoni Eron tarkibida qoldiriladi.
Neftga boy bo`lgan yana bir kurd provinsiyasi Mossulning taqdiri savol ostida qoladi. Turkiya va Britaniya unga da`vogar bo`lib chiqishadi. Va nihoyat 1925-yil 16-dekbrdagi Millatlar Ligasi kengashida bu region Britaniya mandati ostida bo`lgan Iroqqa berilishi to`g`risida qaror qilinadi.
Shu tariqa 1925-yilning so`ngida 12-asrdan buyon Kurdiston nomi bilan atalib kelinayotgan kurdlar diyori to`rt davlat: Turkiya, Eron, Iroq va Suriya o`rtasida bo`lib tashlanadi.
Oldinlari Kurdistonni bosib olgan kuchlarning har biri faqatgina iqtisodiyot, siyosat va harbiy sohalarga e`tibor qaratgandi, xolos. Ulardan xech biri kurd aholisini milliyligidan, ma`naviy hayotidan judo qilishga harakat qilmagandi. Bunga ilk bor turk millatchilari urinib ko`rishdi. Keyinchalik kurdlarning isyonkorligini kamaytirish maqsadida Eron va Iroq ham bu ishga qo`l urishdi. Kurdlarning o`zligidan ayirishga intilish, ularning ozodlik harakatlarini shu yo`l bilan bostirish haliga qadar davom etmoqda.
Kurdlarning qisqacha tarixi haqida fikrlarni yakunlar ekanmiz, shu narsani xulosa qilishimiz mumkinki, o`z geografik joylashuvi, liderlarining qo`rqoqligi tufayli kurd millati sharqiy mintaqa siyosiy xaritasini o`zgartirish progressining asosiy qurboni bo`ldi, bu uchun katta ma`naviy va moddiy to`lov to`ladi.
Bu Kurdiston va kurd millatining qisqacha tarixi edi. Ayni damda kechayotgan zamonaviy kurd muammosining geosiyosiy ahamiyatlari haqida kelgusi maqolalarimizda batafsilroq to`xtalishga harakat qilamiz.
