O'tgan safargi maqolamiz Yamanning 20-asrdagi geopolitik tarixiga bag'ishlangan edi. Bugun esa biz sizlarga Yamanning 2000-yildan keyingi tarixiy rivojlanishi va bugungi kundagi vaziyatii haqida ma'lumotlar beramiz. Asosiy e'tiborimizni Yamanning qaytadan urush girdobiga cho'mib ketishidagi asl sabablarni izlashga qaratamiz. Hozirda butun dunyo OAVlari bu masalani o'zarining nuqtai nazaridan va manfaatlaridan kelib chiqqan holda yoritishga harakat qilishmoqda va ko'pincha Yamandagi to'qnashuvlarning asl sabablarini, ya'ni qashshoqlik, qabiladoshlik, tashqi siyosiy aktyorlarning o'yinlari va mamlakatning geografik joylashuvining dunyo savdosidagi o'rni kabi masalalalrni yoritmasdan, balki unga diniy tus berishga harakat qilmoqdalar. Albatta, biz Yamandagi to'qnashuvlarda Islomning Shialik va Sunniylik mazhablari orasidagi raqobat va tortishuvlarning umuman roli yo'q deya olmaymiz, lekin ko'p hollardagi kabi siyosiy o'yinlarda, ayniqsa dinning o'rni jamiyatda muhim bo'lgan mamlakatlarda, dinni siyosiy qurol sifatida ishlatilishi ko'p uchrashini ham unutmaslik kerak. Bugun biz tahlilimiz orqali sizga Yamandagi urushga faqat diniy sabablargina emas, balki undan muhimroq bo'lgan omillar sabab bo'layotganini tushuntirishga harakat qilamiz.
Yaman - eng kambag'al Arab mamlakati
Yaman o'zining qulay joylashgan geografik o'rni, Arabiston yarim orolidagi boshqa mamlakatlarga qaraganda o'zining qulay iqlimi va hosildor yerlariga ega bo'lishiga qaramasdan, Arab dunyosidagi eng kambag'al mamlakatdir. Solishtirish uchun bir qancha ko'rsatkichlarga e'tibor qaratsak. Yaman aholisining yillik yalpi ichki mahsuloti (YAIM) kishi boshiga 1200$ ni tashkil qiladi, uning shimoliy qo'shnisi Saudiya Arabistonida ushbu ko'rsatkich 15000$ ga yaqin, Qatarda esa 76000$ ni tashkil qiladi. Aholi soniga ko'ra ham Yaman Arabiston Yarim orolida Saudiya Arabistonidan keyin ikkinchi o'rinda turadi va aholining 46%i 15-yoshga yetmagan yoshlardan tashkil topgan. Mamlakatda qashshoqlikdan tashqari savodsizlik ham avjiga chiqqan, aholining 50%dan ko'prog'i savodsizdir. Ishsizlik ham dunyo mamlakatlariga solishtirganda rekord darajada, faol aholining 35%i ishsizdir. Agar aholining 45%ini 15-yoshga yetmaganini, ishga yaroqli aholini 35%i ishsizligini va bunga qariyalar proportsiyasini qo'shsak, ko'zimiz oldida ulkan qashshoq va o'z yo'lini yo'qotgan aholi massasi paydo bo'ladi. Bunday katta sonli aholining har qanday harakati kuchsiz hukumat uchun xatarli edi.
Iqtisodiy-ijtimoiy qiyinchiliklar mamlakatdagi oqsoqlanishning asosiy sababi, lekin mamlakatdagi noto'g'i siyosatni olib borilganligi va boshqaruv tizimining korrupsiyaga botgani ushbu muammolarni yanada og'irlashtirilgan. Mamlakatda hukumatning aholiga ijtimoiy yordam ko'rsata olmagani tufayli mahalliychilik va qabiladoshlik avjiga chiqqan. Mamlakatda 70 dan ortiq urug- va qabilalar mavjud, og'ir iqtisodiy sharoitllarda jon saqlash uchun aholi qabilalarga birlashgan holda boshqa qabilalarga raqobatchi ko'zi bilan qarab yashashga o'rganib qolgan.
1994-yildagi Janublikarning noroziligi tufayli bo'lib o'tgan fuqarolar urushidan sobiq prezident Abdulloh Solih va uning atrofidagi siyosatchilar to'g'ri xulosa chiqara olmadilar. Mamlakatda asta-sekinlik bilan ko'tarilib kelayotgan noroziliklarni katta urushlarga aylanib ketishini oldini olish uchun siyosiy va iqtisodiy islohotlar o'tkazish o'rniga, Solih har qanday norozilikka qarshi qurol kuchi bilan javob berishni afzal bildi. Natijada mamalakatda ilgari faqat Shimol va Janub bir-birga qarama-qarshi kuch bo'lgan bo'lsa endilikda mavjud hukumatga qarshi ham shimolliklar va ham janubliklar orasida yangi harakatlar paydo bo'la boshladi. Bundan tashqari, iqtisodiy-ishtimoiy qiyinchiliklardan panoh izlagan aholi mamlakatda 80-yillarda tashkl qilingan islomiy-radikal kuchlarining saflarini to'ldirdilar.
2000-yilda ushbu Salafiy kuchlari birin-ketin mamlakatdagi G'arb mamlakatlariga tegishli bo'lgan kuchlar va obektlarga hujumlarni boshlab yubordilar. Shunday hujumlarning birida 17 ta AQSh harbiy matrosi halok bo'ladi va 11-sentyabr voqealari Yaman hukumatini Salafist kuchlariga qarshi milliy urushni boshlashiga sabab bo'ldi. Jorj Bushning "Terrorga qarshi urush" doktrinasi doirasida AQSh kuchlari Yaman va uning atroflariga ham joylashtirildi. Lekin, salafist kuchlarining ta'siri mamlakatda kamaymadi, aksincha markazlardan uzoqlashib viloyatlarga tarqalib ketdi.
AQSh kuchlarining mamlakatda kuchaytirilishi va boshqa tomondan Sunniy radikal kuchlarining mamlakat siyosatiga katta ta'sir ot'kazishni boshlashi, oldingi Mutavakkitlar dinastiyasining hududi bo'lgan Sadah viloyatida yashovchi Zayidiylarni sergak tortishi uchun sabab bo'ldi. 2002-yilda Zayidiylarning asosiy partiyasi bo'lmish Hizb al-Haq deputati Husayn al-Huziy, dunyodagi AQShning arab xalqlari va musulmonlarga qarshi olib borayotgan gegemonlik siyosati haqida konferensiya beradi va unda u AQShning musulmon dunyosidagi siyosatini qattiq qoralaydi. Yaman hukumati 2001-yil 11-sentyabrdan beri AQSHning "Terrorga qarshi urush" doktrinasi doirasidagi hamkorligi tufayli ushbu konferensiyaga talluqli ayrim kishilarni hibsga oladi. Bu voqea Zayidiylar xotirasida Yaman hukumatining ularga nisbatan xiyonati sifatid muhrlanib qoladi va bu 2004-yilga kelib Zayidiylarning Husayn al-Huziy boshchiligida qo'zg'olon ko'tarishlariga sabab bo'ladi.
Ushbu harakat tarixga Huziylar qo'zg'oloni deb kiradi. Huziylar Yaman aholisining 30%ini tashkil qiladilar va asosan mamlakatning Shimoliy G'arbida istiqomat qiladilar. 2004-yildagi Huziylar harakati ayovsiz ravishda Yaman hukumati qarshiligiga uchraydi va Saudiya Arabistoni harbiy operatsiyalarda faol qatnashadi. Ayrim ma'lumotlarga ko'ra Saudya Arabistoni Huziylarga qarshi dunyo hamjamiyati tomonidan ta'qiqlangan oq fosfor kimyoviy qurolini ishlatgan, ushbu qurol Huziylar lideri Husayn al-Huziyning o'limiga ham sabab bo'ladi. Uning o'limidan keyin harakatga boshchilikni uning ukasi Abdul Malik al-Huziy o'z qo'liga oladi. To'qnashuvga faol ravishda Saudiya Arabistonining aralashishi va Yaman hukumatini o'z aholisiga qarshi qurolli hujum qilganligi Huziylarning Yamanda Shialarga qarshi Sunniylarning fitnasi mavjud degan fikrni oqlaganday bo'ladi. Bu esa atigi 2000 kishi bilan boshlangan harakatni butun Yamandan yordamga kelgan shialar bilan to'ldirilib 2005 yildayoq 10000 kishiga yetishiga sabab bo'ldi.
2011-2012 yildagi Arab dunyosida bo'lib o'tgan Arab Bahori Yamanni ham chetlab o'tmadi, minglab namoyishchilar Abdulloh Solihni iste'fosini so'rab ko'chalarni to'ldirdilar. Vaziyatdan foydalangan Huziylar Sadah viloyatidagi muhim strategik-harbiy nuqtalarni qo'lga kiritishga muvaffaq bo'ladilar. Abdulloh Solihning iste'fo berishini Saudiya Arabistoni yillar davomida Yamandagi Shimollik respublikachilar va Shialar hukmronligiga chek qo'yish uchun qulay imkoniyat deb tushundi va Abdu Rabo Mansur Hadiyni yangi prezident sifatida qo'llab quvvatlay boshadi. Ushbu siyosiy xatolik mamlakatdagi shialar tomonidan ochiqdan-ochiq xavf sifatida kutib olinadi. Hatto sobiq prezident Abdulloh Solih ham, asl kelib chiishi Zayidiy bo'lganligi hamda Janubliklarga nisbatan siyosiy raqobati tufayli, endilikda ochiqdan ochiq Huziylarni qo'llab quvvatlashni boshlaydi. Yillar davomida uning prezidentlik lavozimi hali hanuz unga davlat tuzilmalarida va harbiylar orasida o'z ta'sirini saqlab turishiga imkon bergandi. O'ziga sodiq harbiylarni yordami bilan u Huziylarning 2015-yil mart oyi oxirlarida mamlakat poytaxti Sanoga qilgan xujumlariga qarshi qattiq qarshilik ko'rsatmaliklarini so'raydi va tarixda birinchi bora Huziylar poytaxtni ishg'ol qiladilar.
Yaman atrofidagi xalqaro miqyosidagi geopolitik o'yin
Yamandagi Huziylarga qarshi Saudiya Arabistonining harbiy hujumlarni boshlashi haqidagi bayonati xalqaro hamjamiyatida dunyoda diniy to'qnashuv bahonasidagi yangi geopolitik frontni ochilishini anglatdi. Saudiya Arabistoni o'zining dunyodagi mavqeidan va neft yetkazib berish imkoniyatidan foydalangan holda o'zi ma'qul topgan davlatlarga "Biz bilan yoki bizga qarshi" strategik shartini qo'yish bilan Yamandagi Huziylarga qarshi harbiy koalitsiya yaratdi. Harbiy koalitsiyaga hozirda Saudiya Arabistoni, Misr, BAA, Quvayt, Qatar, Bahreyn, Marokash, Iordaniya, Sudan va Pokiston kirgan. Lekin, harbiy koalitsiya nomi ostidagi ushbu uyushma aslida Saudiya Arabistonining navbatdagi diplomatik strategiyasi bo'lib, asosan aholisi Sunniy musulmonlardan tashkil topgan mamlakatlarni ushbu nom ostida birlashtirish orqali Saudiya Arabistoni Shia musulmonlaridan tashkil topgan Eronga dunyoda Sunniy kuchlar unga qarshi ham birlashishi mumkin ekanligini ko'rsatib qo'ymoqchi. Aslida esa harbiy jihatdan Yamanga asosan Saudiya Arabistoni, Misr va kichik hajmdagi Fors ko'rfazidagi Arab mamlakatlari kuchlarigina interventsiyani amalga oshirmoqda xolos. Bundan tashqari Saudiyalikar saroyidagi yangi qirolning paydo bo'lishi mamlakat tashqi siyosatini o'zgarishini belgiladi. Endilikda Saudiya Arabistoni uning atrofida bo'layotgan voqea-hodisaarga qo'l qovushtirib qarab o'tirmasligini va Musulmon olamida o'zini lider mamlakat sifatidagi o'rnini belgilamoqchi ekanligini ko'rsatmoqchi. Ushbu ko'z-ko'z qilinayotgan strategiyani Saudiya Arabistonining Huziylarga qarshi urushidagi o'ta faol harbiy harakatlarida ham ko'rishimiz mumkin. Atigi 10000 dan oshiq bo'lgan Huziylar harakatini bostirish uchun Saudiya Arabistoni 150000 kishilik ulkan qo'shinni va keng ko'lamli harbiy texnikani o'zining Yaman bilan bo'lgan janubiy chegaralariga tashlagan.
Ushbu manyovr bir tomondan Saudiya Arabistonining regiondagi o'z o'rnini Eron oldida bildirib qo'yishi uchun qo'l kelishi mumkin. Lekin, bu o'z navbatida uning o'zi uchun ham xavf tug'dirishi mumkin. Chunki Saudiya Arabistoni va boshqa Arab Yarim orolidagi mamlakatlari o'zlarida ko'zga ko'rinarli darajadagi Shia aholisini mujassam qilganlar. Bu shialar esa ushbu mamlakatlarda muhim lavozimlarni egallaganlar va ko'pchilik holatlarda ularning yashash hududlari bu mamlakatlarning iqtisodiy manbai bo'lmish neft va gaz konlari atroflariga to'g'ri keladi. Ma'lumotlarga ko'ra Saudya Arabistonida 15-20% Shia mazhabidagi aholi istiqomat qiladi va bu aholining katta ko'pchiligi Yaman bilan chegaradosh viloyatlarga to'g'ri keladi, ya'ni ular ham Yazidiylik yo'nalishidagi Shialardir. Yamandagi Huziylarga qarshi urush ushbu aholida norozilkini keltirib chiqarishi mumkin va asosiy harbiy kuchlarini hozirda Yamanga qaratgan Saudiya Arabistoniga keyingi xujum mamakat ichidan kelishi mumkin. Shu o'rinda eslatib o'tish kerakki muammo Shia yoki Sunniylikda emasligiga yana bir isbot shuki, Zaydiylar Mutavakkitlar monarxiyasini saqlab qolish uchun Misr qo'shinlariga qarshi 1961-1970 yillarda urush olib borganida, aynan Saudiya Arabistoni ularning asosiy ittifoqchisi bo'lgan.
Va nihoyat ushbu interventsiya bilan Saudiya Arabistoni AQSh va Eronning Yadro quroli dasturi bo'yicha kelishuv yuzasidan yaqinlashishlariga qarshiligini bildirib qo'ymoqchi. Agar, G'arb mamlakatlari Eronga qo'yilgan iqtisodiy sanksiylarni olib tashlasa Ga'rb mamlakatlarining va Xitoyning Arab yarimorolidgi mamlakatlardan keladigan neft va gaz resurslariga qaramligi bir mucha kamayadi, Eronning iqtisodi esa shiddat bilan kuchayib ketishi mumkin. O'z navbatida bu regiondagi Shia shayxlarining qaytadan Eron bilan aloqalarini yaxshilashga urinishiga olib keladi, oxir oqibat nafaqat mamlakatdagi butunlik yo'qoladi, hatto aslida Islomning ham Sunniy va ham Shia mazhablariga mos kelmaydigan monarxiyaviy boshqaruv tizimlarini qulashi kutilishi mumkin.
Eron uchun Yaman aslida muhim ittifoqchi emas, Huziylar ham. Huziylar Shialikning Zayidiylik yonalishda bo'lib, ular Erondagi 12-imomlik Shia yonalishini faqat 5-ta imomini tan oladilar xolos. Albatta, Eron Huziylarga harbiy va moliyaviy yordam berayotgani sir emas, lekin Hezbolla kabi ularni ichidan turib boshqarayotganligi haqidagi taxminlar, Saudiya Arabistoniining ayblovlari xolos. Avvalambor eronning teokratik, ya'ni diniy boshqaruvdagi mamlakat ekanligini unutmaslik lozim va Eron Musulmon olamidagi har qanday shialikka oid harakatlarni va davlatlarni qo'llab quvvatlaydi, lekin qo'llab quvvatlash va boshqarish so'zlari o'rtasidagi farq kattadir.
G'arb mamlakatlaridan AQSh va Fransiya Saudiya Arabistonining intervensiyasini logistik va axborot yordamlari bilan qo'llab quvvatlashmoqda. Ikki mamlakat ham birinchi navbatda Saudiya Arabsitonning neft-shantajining qurboni bo'lishdi, lekin bundan tashqari Yamandagi Huziylarning hukmronligi AQSh va Fransiya nazarida regionda yangi to'qnashuuvlarning ko'payib ketishiga olib keladi. Chunki, Huziylar Yaman davlatini butun hududini boshqarishga intilmayapti, balki faqat o'zlarining tarixiy hududlarida o'z nazoratini saqlab qolishmoqchi. Agar Huziylar o'zlariga kerakli hududlarni nazorat ostiga olishsa Yamanning qolgan yarmi Al-Qoida kuchlarining qo'llari ostiga butunligicha tushib qolishi mumkin. Bu esa so'ngi yillarda avj olgan Somalilik degiz qaroqchilari muammosiga yana ikkinchi muammoni qo'shadi. Natijada Qizil dengizga kirish yo'li dengiz jangi bo'lib o'tadigan hududlarga aylanib qolishi mumkin. Fransiya esa o'zining Jibutidagi harbiy bazasi atrofida Al-Qoida kuchlarining ko'payishidan hayqimoqda.
Hozircha Yamandagi urush xalqaro raqobatni faollashtirmadi, lekin Rossiya kabi mamlakatlar o'zlarining bu urushga nisbatan noroziliklarini bildirishni boshlashgan. Huziylarning Saudiya Arabistoni tomonidan obro'sizlantirishi va ularga siyosiy kuch emas, balki oddiy jangarilarday qaralishi xalqaro hamjamiyatda hozircha bir tomonlama yondashuvga sabab bo'lmoqda.
