O'tgan maqolamizda biz siz bilan Uyg'ur xalqining tarixiy shakllanish bosqichlari, milliy o'zlikni yaratilish jarayoni va uning siyosiylashishi haqida qisqacha to'xtalib o'tgan edik. O'sha maqolaning davomi sifatida bugungi maqolamiz qanday qilib uyg'urlar tarixan yashab kelgan hudud - Sinzyanning Xitoy tomonidan iqtisodiy, siyosiy hamda demografik jihatidan so'ngi 65 yil davomida o'zlashtirilishiga bag'ishlanadi. Ushbu o'zlashtirish Xitoy hukumatining izchil nazorati ostida amalga oshirilib keladi. Masalaning qiziq tomoni shundaki, Xitoyning Sinzyan viloyati ustidan nazoratini kuchaytirishi so'ngi yillarda nafaqat kuch ishlatish orqali, balki iqtisodiy hamda demografik richaglarni ishga solgan holda amalga oshirilmoqda. Xitoy hukumati hamda yirik kompaniyalarining Sinzyan viloyatiga iqtisodiy sarmoyalari o'z navbatida viloyatga mamlakat sharqidan Xan millatiga mansub aholining yoppasiga ko'chib kelishiga olib keldi.
Ayniqsa iqtisodiy sarmoyalarning strategik ravishda joylashtirilishi, ya'ni Sinzyanning an'anaviy iqtisodiy, siyosiy va madaniy episentri bo'lmish janubda joylashgan Tarim vodiysini emas, balki azaldan kam aholi yashaydigan, nam va salqin shimolda joylashgan hududlarga kiritilishi, Sinzyanning yuzini tanib bo'lmas darajada o'zgartirib yubordi. Oqibatda, qadimdan iqtisodiy-siyosiy markaz bo'lgan Tarim vodiysi shaharlari o'zining iqtisodiy muhimligini yo'qotib, shimolda yangi paydo bo'lgan va Xan aholisi bilan to'lgan shaharlar regionning yangi iqtisodiy-siyosiy markaziga aylandi. o'z navbatida bu o'zgarish, Sinzyandagi mahalliy uyg'urlarning muhim siyosiy boshqaruv tizimlaridan chetlanishiga olib keldi, ularni o'rnini esa Xan aholisidan tashkil topgan siyosiy amaldorlar egalladi.
Bu holat, o'zlarini shu joyni asl aholisi deb hisoblaydigan uyg'urlarning norozilik kayfiyatini kuchayishiga sabab bo'ldi. O'z yerida chetlatilganlik hissi uyg'urlarni tinchliksevar muxolifatdan tortib, radikal-terroristik harakatlarni tashkil qilishlariga olib keldi. 80-yillarda vujudga kelgan ushbu radikal-terrorist harakatlar 90-yillarda qo'shni Tojikiston va Afg'oniston hududlarda yuz bergan siyosiy beqarorliklar soyasida kuchayib ketdi. Bu harakatlarning eng yuqori cho'qqisi 2000-yillarning boshlariga to'g'ri keldi. Tojikistonda Rosiya armiyasini kuchaytirilishi, Shanxay Hamkorlik tashkilotiga asos solinishi va Afg'onistonga AQShning intervensiyasi bilan, huddi boshqa terroristik guruhlar kabi Uyg'urlarning guruhlari ham juda kuchsizlandi. Lekin Sharqiy Turkiston mustaqil islomiy davlatini tashkil qilish g'oyasi allaqachon ko'pchilik uyg'ur aholisi orasida yoyilishga ulgurgan edi. Shu sababdan ham uyg'ur terroristik tashkilotlari butunlay yo'q bo'lib ketmadi. Yaqin Sharqdagi siyosiy inqirozlar bilan uyg'ur terroristik harakatlari yanada faollashdi.
Boshqa tomondan, muxolifatning islomiy bo'lmagan, dunyoviy harakati bo'lmish millatchi qismi ham Xitoy hukumatining Sinzyandagi faoliyatiga qarshi kurashini davom ettirdi. Lekin, ko'p yillik kurashlarga va tashqi kuchlarning qo'llab quvvatlashiga qaramasdan Robiya Qodir boshchiligidagi Dunyo Uyg'urlari Kongresi nomini olgan ushbu harakat katta o'zgarishlarga erisha olmadi. Balki, u olib borgan kurash uyg'urlar muammosini dunyo bo'ylab ovoza bo'lib ketishiga qaramasdan hech qanday natijalar bermagani tufayli, ko'pchilik uyg'urlar orasida Xitoyga hukumatining Sinzyandagi siyosatiga qarshilik faqatgina radikal yo'l bilangina o'z samarasini berishi mumkin degan fikrni paydo qildi. Shu sababdan ham so'ngi yillarda uyg'urlarning muxolifatlari orasida, dunyoviy muxolifatning tarafdorlari diniy muxolifatning saflarini to'ldirish evaziga progressiv ravishda kamayib bormoqda. Diniy muxolifat ham o'z navbatida bir qancha qismlarga ajralgan bo'lib, ular orasida ham tinchlik yo'lini tutgan diniy harakatlardan tortib islomiy terrorizmni o'ziga yo'l qilib olgan guruhlargacha ko'rishimiz mumkin. Garchi kurash metodi turlicha bo'lsada, diniy muxolifatni umumiy maqsad birlashtirib turadi - bu Sharqiy Turkiston islomiy davlatiga asos solishdir.
Vaziyatning bunday tus olishi Pekin uchun ham xavfli bo'ldi, lekin ayni paytda bu holat unga qo'l keldi. Chunki Sinzyan va Xitoyning boshqa hududlarida uyushtirilgan terroristik hujumlar, bir tomondan Xitoy hukumatini siyosiy barqarorligini izdan chiqarishga harakat qilsa, boshqa tomondan bu hujumlar Pekinga Sinzyanda va undan tashqarida joylashgan uyg'urlarga nisbatan repressiv siyosatini kuchaytirishga va buni uyg'urlarning terroristik harakatlarini vaj qilib ko'rsatgan holda oqlashga imkon bermoqda. Ikki tomonning bunday zo'ravonlarcha to'qnashuvi va dialogning yo'qligi, uyg'ur muammosi yechimlarini yanada chigallashtirib, uyg'urlarni mustaqilligi tugul, ko'proq avtonomligiga erishishlarini deyarli ilojsiz ahvolga keltirib qo'ydi.
Ushbu videolavhada siz Xitoyning Sinzyan-Uyg'ur avtonom viloyatining ichkarisida olib borayotgan iqtisodiy va demografik siyosati bilan tanishishingiz mumkin bo'ladi. Keyingi maqolalarimizda biz uyg'urlarning dunyo bo'ylab tarqab ketgan diasporalari, ularning joylashgan davlatlardagi siyosiy ta'sirlari va o'zga mamlakatlardan turib Xitoy siyosatiga qarshi olib borilayotgan kurashlari haqida to'xtalamiz.
Bu videolavhani biz ushbu Xaritalar Uzra deb nomlanmish ajoyib loyihaga asos solgan va unga so'ngi 26-yil davomida mualliflik qilib kelgan - fransuz diplomati, jurnalist, geograf va ekspeditor Jan-Kristof Viktorning xotirasiga bag'ishlashga qaror qildik. O'zining geopolitikaga oid bitmas-tuganmas bilimlari, takrorlanmas pedagogik yondashuvi, muammolarga insonparvarlik ko'zi bilan qarab ularni chuqur anglay olishi va o'z navbatida oddiylik, lekin yorqinlik bilan bizga tushuntira olgan bu insonning ushbu geopolitika.uz sayti loyihamizni yaratishimizga ta'siri bilvosita juda katta bo'lgan. Jan-Kristof Viktor tarqatgan ziyo va bilimlarning aks-sadolari O'zbekistongacha yetib keldi...
